MAZARELOS
Boceto- lápices de cores
Cuadro rematado- acrílico sobre táboa. 1,22m x 1,22m
A
praza de Mazarelos é un dos espazos con máis historia do casco histórico de
Santiago. Desde mediados do século XI foi unha praza “intramuros”, despois da
construción da muralla da cidade polo bispo don Cresconio. Ao situarse unha das
sete portas da muralla neste lugar foi medrando unha praza ao seu carón,
necesaria para os intercambios comerciais e actividades humanas características
dun espazo ligado a unha das principais entradas da cidade. Esta porta, chamada
de Mazarelos, é a única que se conserva desta antiga muralla derrubada en gran
parte no século XIX, aínda que reformada na Idade Moderna e con características
do barroco. Na actualidade podemos contemplar nesta praza a antedita porta da
muralla, a Facultade de Filosofía, a Igrexa da Compañía e o Pazo de Mazarelos
(sé da Secretaría de Turismo da Xunta de Galicia), e a Facultade de Xeografía e
Historia na adxacente Praza da Universidade, coa que conforma un espazo
practicamente unitario.
Dado que é unha praza con historia dentro do casco vello, as fontes do século
XII, entre as que destaca o Liber
Sancti Iacobi, xa falan dunha das súas partes fundamentais: a porta de
Mazarelos:
“A primeira entrada
chámase Porta Francesa; a segunda, Porta da Pena; a terceira, Porta de subfratribus; a cuarta,
Porta do Santo Peregrino; a quinta, Porta Faxeira, que leva a Padrón; a sexta,
Porta de Susannis; a
sétima, Porta de Mazarelos, pola cal chega o precioso viño á cidade”.
O grande crecemento urbano favorecido pola riqueza comercial, impulsada polas
peregrinacións á tumba do Apóstolo, fixo que nos séculos XII-XIII a cidade
medrara principalmente en dúas direccións. A primeira cara o sur, en función da
afluencia de produtos de intercambio e consumo que chegaban por esta parte da
cidade, como o peixe e o viño, por Porta Faxeira e pola de Mazarelos
respectivamente, tal e como estaba establecido. E a segunda dirección cara ao
nordeste, por onde viña o Camiño francés.
Foi a porta de Mazarelos unha de maior tránsito tanto de persoas como de
mercadorías, xunto coa Porta do Camiño e Porta Faxeira. A de Mazarelos, ademais
de comunicar co burgo do Sar, era a vía de entrada dos viños da Ulla e do
Ribeiro, tal e como se pode ler no Liber
Sancti Iacobi, así como dos cereais casteláns e dos peregrinos que chegaban
polas rutas procedentes do sur (Camiño Portugués e Vía da Prata). A importancia
destas tres portas púxose de manifesto ao longo dos séculos medievais polo
interese do concello na súa reparación, así como polo feito de seren as únicas
que debían permanecer abertas durante a noite ou en momentos de inseguridade.
En 1541, a partires dunha Real Provisión do emperador Carlos V na que se pediu
información sobre a cidade, varias testemuñas, como Jácome de Montaos ou Juan
Parra a muralla estaba en mal estado, derribada por varios sitios, especialmente
xunto á porta de Mazarelos.
O proceso de crecemento e planificación urbana durante os séculos XII-XIII
viuse impulsado polos arcebispos, destacando nisto a labor de Xelmírez ou Xoán
Arias. Deste xeito, foise configurando unha rede de rúas dentro do recinto
amurallado seguindo tres principais liñas de crecemento. En primeiro lugar, o
eixo que conducía desde a Porta do Camiño, pasando pola Praza do Campo (a
actual Cervantes) ata a fachada norte da catedral. Na documentación da época
denomínase rúa “Maior”. O segundo eixo, o que partía de Porta Faxeira ata a
catedral. E o terceiro xiraba arredor da Rúa
de Mazarelas, que comezaba na porta do mesmo nome e enlazaba coas rúas da
Mámoa (Orfas), do Castro, dos Ferreiros (Caldeirería) e Preguntoiro, para desembocar
na Praza do Campo. Con todo, aínda había zonas intramuros que contaban con
poucas construcións, como era o caso da contorna da praza de Mazarelos. O que
non impedía que a praza en si fora un elemento clave do urbanismo da cidade.
A medida que o espazo urbano medraba, ía adquirindo unha certa especialización
comercial, sobre todo arredor de certas prazas, os espazos máis axeitados para
os intercambios e outras actividades públicas, pois neses espazos as
actividades eran máis facilmente controladas polas autoridades. A Praza de
Mazarelos (do latín macellum,
mercado) foi un destes centros especializados nas actividades comerciais, en
concreto no mercado de viños, verduras e cereais. Ademais, o sector conformado
por esta praza xunto con Ferreiros e Çiquelo (Sequelo) e Preguntoiro era unha área
fundamentalmente artesanal onde tiñan os seus talleres e tendas carpinteiros,
ferreiros, xastres e outros tendeiros. Xunto con esta especialización
comercial, foi tamén destacada a concentración residencial. Por exemplo, foi
frecuente que os cambiadores habitasen nesta Praza de Mazarelos mais tamén de
xeito especial nas rúas do Camiño e Moeda Vella, e noutras rúas como Valdedeus,
Sequelo ou na do Vilar.
En canto as edificacións existentes, por un preito entre o arcebispo Juan
García Manrique e o conde Pedro Enríquez de Castela durante os anos 1384-1388,
sabemos que o arcebispado contaba con casas neste espazo da cidade, e que tamén
estivo situado o convento terciario de Santa María a Nova. Este convento foi
erixido en 1390 polo frade da Terceira Orde Regular Afonso de Melide e o
arcebispo Juan García Manrique, e significou a última fundación relixiosa da
cidade na Idade Media. Para levar a cabo a fundación, o arcebispado doou á Orde
Terceira unhas casas que posuía en Mazarelas, aquelas polas que o arcebispo
Juan García fora a preito co conde Pedro Enríquez e que recuperou a cambio
dunha compensación polas reformas e melloras que o conde fixera nesas
propiedades.
Durante a Modernidade, a praza de Mazarelos permaneceu sendo porta de entrada
do peixe e viño, aínda que os principais eixos da cidade xiraban arredor da
catedral, desde o punto espiritual, e a praza do Campo, onde estaban a Casa
Consistorial e o principal mercado da cidade. No plano de Santiago de 1595,
conservado no arquivo de Simancas, aparece como un dos máis grandes espazos
públicos e tamén constituía un dos principais mercados da cidade, con tendas ou
“alpendres” de palla e herba. Por este motivo tamén foi coñecida como “Praza do
Mercado Vello”, antes da centralización de tódolos lugares de venta cara 1870
no mercado de abastos, tal e como seguen a estar na actualidade.
Mapa de Santiago de 1595, conservado no arquivo de Simancas. A Praza de Mazarelos sitúase arriba á dereita dentro do espazo amurallado.
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/87/Plano_Santiago._1595._Archivo_General_de_Simancas._MPD%2C_34%2C_21.JPG
Con todo, os cambios e evolución non foron alleos ao espazo de Mazarelos. O convento dos xesuítas e a igrexa da Compañía, esta pechando o espazo da praza, así como as súas dependencias anexas na propia praza ou o brasonado pazo de Mazarelos, xunto coa porta da muralla, foron conferíndolle un carácter propio a este espazo. A orde dos xesuítas, cuxo edificio da Compañía xa aparece no plano de 1595, tiña chegado á praza de Mazarelos en 1579 unha vez expulsados os frades terciarios en 1567, e tras un breve paso de freiras de Santa Cristina. Posteriormente, o arcebispo mercou o edificio e concedeullo á orde xesuíta.
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/87/Plano_Santiago._1595._Archivo_General_de_Simancas._MPD%2C_34%2C_21.JPG
Con todo, os cambios e evolución non foron alleos ao espazo de Mazarelos. O convento dos xesuítas e a igrexa da Compañía, esta pechando o espazo da praza, así como as súas dependencias anexas na propia praza ou o brasonado pazo de Mazarelos, xunto coa porta da muralla, foron conferíndolle un carácter propio a este espazo. A orde dos xesuítas, cuxo edificio da Compañía xa aparece no plano de 1595, tiña chegado á praza de Mazarelos en 1579 unha vez expulsados os frades terciarios en 1567, e tras un breve paso de freiras de Santa Cristina. Posteriormente, o arcebispo mercou o edificio e concedeullo á orde xesuíta.
Unha vez expulsados os xesuítas dos territorios da monarquía hispánica en 1767,
a praza contou con novas modificacións. Na década de 1770 o convento foi
aproveitado para instalar a Universidade, que abandonaba o pazo de Fonseca en
1769. A igrexa permaneceu en pé, e as dependencias anexas, construídas no
século XVII como escola de Gramática para nenos, foron renovadas no XVIII e
convertidas en Casa de Exercicios, destinada ao clero diocesano. Nesta reforma
participaron dous dos mellores arquitectos da época: Simón Rodríguez (que
traballou tamén no convento de Santa Clara), e Miguel Ferro Caaveiro.
A mediados do século XIX recuperouse a Casa de Exercicios como centro de
ensinanza, nesta ocasión de ensinanza media, motivo polo cal outro dos nomes
desta praza era o de “praza do Instituto”. A praza quedara xa definitivamente
ligada á ensinanza coa instalación da Universidade no antigo edificio dos
xesuítas, espazo actualmente anexo á praza de Mazarelos de tal xeito que
conforman practicamente unha unidade, e no século XIX este carácter reforzouse.
Posteriormente, o século XX significaría a consolidación deste carácter cando o
antigo centro de ensinanza media pasou a converterse en centro universitario
desde 1975. Desde entón albergou diferentes estudos, como Filoloxía, ata chegar
a albergar a facultade de Filosofía, como fai na actualidade, estudos
procedentes do edificio da Universidade situado poucos metros máis arriba.
Neste edificio neoclásico construído entre os séculos XVIII e XIX, actual
facultade de Xeografía e Historia, previamente de Filosofía e Letras,
constituíuse en 1965 a primeira Asociación Profesional de Estudantes, cando nas
universidades de Madrid e Barcelona eran boicoteadas por considerar con razón
que non eran senón un sucedáneo do SEU (Sindicato de Estudantes Universitarios)
imposto polo réxime. A presenza das forzas clandestinas na Universidade era
aínda reducida.
Volvendo ao actual edificio da facultade de Filosofía, e como curiosidade,
habería que destacar que se conserva pola súa parte traseira (que dá á Virxe da
Cerca) o tímpano medieval do desaparecido convento de Santa María a Nova, e que
representa unha escena da Epifanía ou Adoración dos Reis Magos, tema con
destacada presenza nas igrexas medievais da cidade compostelá.
Outras curiosidades están en relación con algunhas das pedras dos seus
edificios, relacionadas co antigo mercado que se situaba nesta praza. Na porta
da muralla conservada, por exemplo, hai unha inscrición que ben podería dicir
“eps”, facendo referencia ao bispo (episcopus) ou arcebispo (archiepiscopus).
E na parede da igrexa da Compañía que dá á praza, podemos contemplar os gravados
de dous peixes, que poderían constituír unha medida para establecer o prezo do
pescado que entraba por esta porta da cidade, ou mesmo para establecer os que
ían destinados para o señor, que neste caso sería o arcebispo.
Un dos peixes gravabos na parte exterior da igrexa da Compañia, na praza de Mazarelos. Fotografía dos autores
Inscrición no arco de Mazarelos, no seu intradós. Fotografía dos autoresA praza de mazarelos é tamén un espazo estreitamente ligado a algunhas das principais personaxes que habitaron en Compostela, por diferentes motivos. Rosalía de Castro, por exemplo, firmou o 17 de maio de 1863 a dedicatoria da primeira edición de Cantares Gallegos na vivenda que ocupaba a carón do arco de Mazarelos. Outro exemplo é o caso do xurista e político Eugenio Montero Ríos que, trala súa morte, quixo ser homenaxeado por parte do Concello de Santiago mediante unha estatua que levantou polémica por mor da súa situación. O escultor quixo poñela na praza Obradoiro, onde foi efectivamente situada nun principio. Pero a minoría conservadora e o seu impacto estético suscitaron unha campaña en contra e o seu rexeitamento, ata tal punto que mesmo a viúva pediu que se deixaran as cousas como estaban. Con todo, o proxecto continuou e en 1916 a estatua foi erixida no Obradoiro, con ampla presenza de autoridades. Mais finalmente, en tempos da Ditadura de Primo de Rivera (en 1928), co obxectivo de eliminar calquera rastro de caciquismo foi trasladada á praza do Instituto ou de Mazarelos, onde continúa na actualidade (pódese apreciar na pintura da exposición). En ocasións, como o pasado 8 de marzo, Montero Ríos cédelle o protagonismo a outras personalidades importantes para a nosa historia, como Concepción Arenal.
Estatua de Montero Ríos recuberta pola imaxe de Concepción Arenal, o día Inernacional da Muller. Fotografía dos autores
Nos nosos días, ademais de todo o patrimonio histórico e artístico comentado, a praza de Mazarelos constitúe un espazo de tranquilidade e xuntanza onde estudantes e traballadores adoitan sentarse nas soleadas terrazas (cando as condicións climáticas o permiten) para tomar algo e conversar. Como antigamente, as prazas de Compostela aínda conservan o seu cometido de servir como referencia e espazo público de reunión e sociabilidade.
Nos nosos días, ademais de todo o patrimonio histórico e artístico comentado, a praza de Mazarelos constitúe un espazo de tranquilidade e xuntanza onde estudantes e traballadores adoitan sentarse nas soleadas terrazas (cando as condicións climáticas o permiten) para tomar algo e conversar. Como antigamente, as prazas de Compostela aínda conservan o seu cometido de servir como referencia e espazo público de reunión e sociabilidade.
Comentarios
Publicar un comentario